Παραδοσιακά τοπία των κοπατσαραίικων χωριών του νομού Γρεβενών
Τα παραδοσιακά τοπία είναι περιοχές με ιδιαίτερη φυσική και πολιτισμική ποικιλότητα και χαρακτηρίζονται από υψηλή βιοποικιλότητα, υψηλές αισθητικές και αναψυχικές αξίες και αποτελούν την πολιτισμική κληρονομιά του κάθε λαού. Χαρακτηριστικό παραδοσιακό τοπίο σχηματίζουν τα χωριά των κοπατσαραίων, τα οποία εκτείνονται στις απολήξεις της Ανατολικής Πίνδου, στο νομό Γρεβενών. Στην εργασία αυτή έγινε προσπάθεια να αξιολογηθεί το τοπίο των δεκαπέντε Δημοτικών Διαμερισμάτων που αποτελούν τα κοπατσαραίικα χωριά, σε σχέση με την κτηνοτροφία, έτσι ώστε να διαπιστωθούν και να αναγνωριστούν οι αλλαγές των χρήσεων γης της περιοχής τα τελευταία χρόνια. Σύμφωνα με την επικρατούσα εκδοχή, η ονομασία «κοπατσάρος» ή «κουπατσάρος» προήλθε από τη βλάχικη λέξη «κοπάτσου», η οποία σημαίνει βελανιδιά, χαμόκλαδο και δικαιολογείται απόλυτα δεδομένου ότι οι κοπατσαραίοι ήταν άμεσα συνδεδεμένοι με τη διαχείριση των δρυοδασών της περιοχής. Εκτός από τη δασοπονία, ανέπτυξαν και άλλες δραστηριότητες, οι οποίες επέδρασαν και καθόρισαν τη διαμόρφωση του τοπίου, με πρωταρχικές τη γεωργία και την κτηνοτροφία, Η δεύτερη εφαρμόστηκε κυρίως με τη μορφή της ημινομαδικής αιγοπροβατοτροφίας και το σύστημα αυτό επηρέασε έντονα το μωσαϊκό του τοπίου με τη διάνοιξη των δασών και τη δημιουργία ενός ανοικτού δασολιβαδικού τοπίου, την κατασκευή γεφυριών, παραδοσιακών μαντριών και άλλων ιδιαίτερων κτισμάτων, όλων άρρηκτα συνδεδεμένων με το φυσικό περιβάλλον. Τα τελευταία χρόνια, όμως, λόγω της εγκατάλειψης της υπαίθρου εξαιτίας διάφορων κοινωνικο-οικονομικών αλλαγών (μετανάστευση, τεχνολογική πρόοδος, αλλαγή τρόπου ζωής), παρατηρούνται τάσεις εγκατάλειψης των παραδοσιακών χρήσεων γης στην περιοχή, γεγονός που τείνει να αλλοιώσει τη δομή του τοπίου. Σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις, οι αλλαγές στις χρήσεις γης στην περιοχή μελέτης δεν είναι ιδιαίτερα έντονες, ούτε μη αναστρέψιμες, γεγονός που καθιστά δυνατή τη διάσωση και διατήρηση του χαρακτηριστικού αυτού παραδοσιακού τοπίου.
Τοπωνύμια συνδεόμενα με αγροτικά ζώα
Τοπογραφικά, γεωλογικά και εδαφολογικά χαρακτηριστικά, η φυσιογνωμία της βλάστησης, τα φυτικά και ζωικά είδη που υπάρχουν σε μια περιοχή καθώς και οι ανθρώπινες δραστηριότητες χρησιμοποιούνται συχνά από τον άνθρωπο για τον καθορισμό της ονομασίας ενός τόπου. Στην Ελλάδα, πολλά τοπωνύμια σχετίζονται με γεωλογικά, κλιματικά και άλλα χαρακτηριστικά (π.χ. Διπόταμα, Ανήλιο, Άσκιο). Μεγάλος αριθμός από τα ονόματα περιοχών σχετίζονται άμεσα με την κτηνοτροφία και τα αγροτικά ζώα. Σκοπός της εργασίας αυτής ήταν η διερεύνηση της χρήσης λέξεων συσχετιζόμενων με αγροτικά ζώα στον καθορισμό τοπωνυμίων. Βρέθηκαν 169 τοπωνύμια που η ονομασία τους προέρχεται από αγροτικά ζώα. Τα περισσότερα (65) σχετίζονται με τη λέξη αίγα (αίγα, γίδα, τράγος, κατσίκα), εκ των οποίων 14 είναι ονομασίες αρχαίων πόλεων. Ακολουθούν τα τοπωνύμια που σχετίζονται με τις λέξεις γάιδαρος, πρόβατο (αρνί, πρόβατο, κριός), αγελάδα (αγελάδα, βόδι, ταύρος) κ.ά. Τα περισσότερα τοπωνύμια αφορούν οικισμούς (76), ακολουθούν τα νησιά και οι βραχονησίδες (45) και έπονται τα βουνά και οι κορυφές ορέων (21).
Χωροταξία, λειτουργίες και νοσταλγία στους κήπους της Θράκης: η περίπτωση της Πανδρόσου
Οι κήποι, ως μονάδα πολιτισμικού τοπίου, αποτελούν σημειολογικά ενεργές θέσεις σε ανθρώπινους βιότοπους, καθώς και πηγή πληροφοριών για τις αλληλεπιδράσεις μεταξύ ανθρώπινων συμβολικών συστημάτων και του φυσικού περιβάλλοντος και των αλλαγών των ισορροπιών αυτών των αλληλεπιδράσεων. Πέρα, όμως από οικολογική σημειολογία, οι κήποι προκύπτουν από το συνδυασμό διαφορετικού τύπου πεποιθήσεων, προθέσεων, κανόνων, νοσταλγίας και φυσικών και πολιτισμικών δυνατοτήτων. Υπ’ αυτή τη μορφή περιγράφουν τις δομές του πολιτισμού. Στην παρούσα εργασία ερευνήθηκαν οι αυλές-κήποι της Πανδρόσου Ροδόπης, που επιλέχθηκαν ως χαρακτηριστικό παράδειγμα πολιτισμικού τοπίου ως απόρροια συνδυασμού πολιτισμού και φύσης. Έγινε πλήρης απογραφή και αποτύπωση των αυλών της Πανδρόσου, καθώς και συνεντεύξεις με συμπλήρωση ερωτηματολογίων με τους κατοίκους του χωριού. Από την επεξεργασία των αποτελεσμάτων προέκυψε ότι διαγράφεται καθαρά ένα μοτίβο χωροταξίας των φυτικών ειδών, σε συνδυασμό πάντα με τις οικολογικές ιδιότητες τους. Οι λειτουργίες των ειδών είναι σε πλήρη αρμονία με την παραδοσιακή μορφή κοινωνικής οργάνωσης, είτε πρόκειται για διαδικασίες κτηνοτροφικές (κλαδονομή μουριάς), είτε για θρησκευτικές (δάφνη, βασιλικός), γαστρονομικές (κυδωνιά), κ.ά. Η νοσταλγία αποτελεί έναν ακόμη σημαντικό παράγοντα διαμόρφωσης της αυλής καθώς υπαγορεύει είδη συνδεμένα με προγονικούς κήπους, όπως η πικροδάφνη και το πυξάρι. Το βασικό χαρακτηριστικό των κήπων της Πανδρόσου είναι η μέγιστη δυνατή εκμετάλλευση των φυτικών ειδών και οι πολλαπλές λειτουργίες τους.
Oικοτουρισμός και φρυγανικά οικοσυστήματα
Ο τουρισμός στην Ελλάδα στηρίζεται κυρίως στην ανάπτυξη των νησιών και των παραθαλάσσιων περιοχών και για το λόγο αυτό παρουσιάζει υψηλή εποχικότητα. Η ανάγκη της αποσυμφόρησης των παραλιακών περιοχών και της διασποράς των τουριστών μέσα στη θερινή περίοδο, αλλά και η ενίσχυση του χειμερινού τουρισμού για τη λύση του προβλήματος της εποχικότητας υπαγορεύει την αντικατάσταση του μοντέλου του συμβατικού τουρισμού με έναν νέο, τον αειφορικό τουρισμό, ή οικοτουρισμό. Ο οικοτουρισμός υποστηρίζει τις αξίες διατήρησης της φύσης και της πολιτισμικής κληρονομιάς, αποτελεί ένα πεδίο σύνδεσης του τουρισμού με την αειφόρο ανάπτυξη και συμβάλλει στην ολοκληρωμένη διαχείριση μιας περιοχής, επιφέροντας οικονομικά οφέλη και διαμορφώνοντας τις τάσεις και τα χαρακτηριστικά τοπικών φορέων, επιχειρηματιών και επισκεπτών. Ο οικοτουρισμός εφαρμόζεται σε πληθώρα οικοσυστημάτων, αξιοσημείωτη όμως θεωρείται η εφαρμογή του στα φρυγανικά οικοσυστήματα, που σε μεγάλο ποσοστό απαντώνται στα νησιά του Αιγαίου και στην Κρήτη και τα οποία προσφέρουν ένα εξαίρετο αισθητικό τοπίο λόγω των ποικιλόχρωμων σχηματισμών τους κατά την περίοδο της άνθισής τους. Επίσης το καλοκαίρι διαχέουν στην ατμόσφαιρα ένα ευχάριστο άρωμα λόγω των πτητικών αιθέριων ελαίων που περιέχουν. Έτσι ο εποχικός διμορφισμός τους δημιουργεί όμορφα οπτικά ερεθίσματα. Η παρουσία σε αυτά άγριας ζωής είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς και η συμβολή τους στην παραγωγή άλλων προϊόντων (μέλι, κερί, καλλυντικά κ.ά.), τα οποία συντείνουν στην ανάπτυξη του εμπορίου και του τουρισμού. Από την εφαρμογή του στα φρυγανικά οικοσυστήματα δύνανται να προκύψουν πολλά οφέλη. Η παρούσα εργασία αποτελεί μία προσεγγιστική ερμηνεία της έννοιας του οικοτουρισμού, επικεντρώνεται στην αναζήτηση πρακτικών που αποσκοπούν στην αειφορική χρήση των φρυγανικών συστημάτων, ελέγχει τα προϊόντα και τις παροχές που απορρέουν από την εφαρμογή του στα συστήματα αυτά και προτείνει τις απαραίτητες ενέργειες για την προώθηση και μετακίνηση του τουρισμού την περίοδο της άνοιξης.
Χρησιμοποίηση των φρυγάνων ως εδαφοκαλυπτικών και αξιοποίηση της αισθητικής τους αξίας στην αρχιτεκτονική του τοπίου
Μεγάλο πρόβλημα του πλανήτη αποτελεί η έλλειψη νερού και η συνεχής μείωση της στάθμης των υδροφόρων οριζόντων. Όμως, οι ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου σε νερό έχουν αυξηθεί σημαντικά. Για το λόγο, αυτό η επιστήμη αναζητά λύσεις για εξοικονόμηση νερού σε διάφορες δραστηριότητες του ανθρώπου. Η χρήση του χλοοτάπητα ως κύριο υλικού εδαφοκάλυψης έχει αρχίσει να εφαρμόζεται εντατικά τα τελευταία χρόνια και στη χώρα μας. Ο χλοοτάπητας συγκαταλέγεται υψηλά στις προτιμήσεις του κοινού για αισθητικούς και λειτουργικούς λόγους. Πολλές φορές επιλέγονται φυτικά είδη και προτείνεται σχεδιασμός που δεν είναι συμβατός με τα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής και το χαρακτήρα του τοπίου. Σύνηθες είναι να προτείνονται χλοοτάπητες από ψυχρόβια είδη που απαιτούν άρδευση, χρήση λιπασμάτων και μηχανημάτων. Η υιοθέτηση τέτοιου χλοοτάπητα, επιβαρύνει τα δίκτυα άρδευσης, ιδιαίτερα τους ανοιξιάτικους και καλοκαιρινούς μήνες, καθώς τα περισσότερα είδη που χρησιμοποιούνται είναι ψυχρόβια υδροβόρα είδη. Η Ελλάδα, όμως, χαρακτηρίζεται από ξηρά καλοκαίρια με ελάχιστες βροχοπτώσεις. Η χρήση χλοοτάπητα επιδέχεται αναθεώρηση και επαναξιολόγηση σε μεσογειακές και ξηρές περιοχές και ο βασικός καμβάς των φυτών πρέπει να προέρχεται από τις φυσικές φυτοκοινωνίες και τις βιοκλιματικές ζώνες της εκάστοτε περιοχής. Οι λόγοι είναι κυρίως οικολογικοί, λειτουργικοί και αισθητικοί. Στην παρούσα εργασία εξετάζεται η δυνατότητα μείωσης ή αντικατάστασης του χλοοτάπητα και η πιθανή υιοθέτηση εναλλακτικών λύσεων, με κύρια είδη τα φρύγανα. Η υιοθέτηση εναλλακτικών λύσεων εδαφοκάλυψης δεν είναι μόνο αισθητική / διακοσμητική ανάγκη, αλλά κυρίως λειτουργική και οικολογική, χωρίς αυτό να υπονοεί ότι θα εκλείψει ο χλοοτάπητας. Είναι σημαντικό να χρησιμοποιείται σε κάθε περιοχή μίγμα από τοπικά είδη, πλήρως εγκλιματισμένα στις κλιματολογικές συνθήκες του τόπου. Αυτό σημαίνει καλύτερη προσαρμογή στις ξηροθερμικές συνθήκες του τόπου, με σαφή μείωση στην άρδευση, στα λιπάσματα αλλά και αντοχή στις ασθένειες. Είδη που ανταποκρίνονται σε αυτές τις προϋποθέσεις είναι η γαλατσίδα, η αστοιβίδα, η κάππαρη κ.α. και προτείνεται στην παρούσα εργασία αξιοποίησή τους στην αρχιτεκτονική του τοπίου.
